مقاله

ای-آی

14 اردیبهشت, 1402

زمان تقریبی مطالعه 9 دقیقه

ویراستار : هدیه

مطمئن نیستم برای چی تصمیم گرفتند به آن بگویند “Intelligence Artificial
” که ماهم به پیروی از
آن ها اسمش را بگذاریم “هوش مصنوعی”. ولی اسم متن را “ای-آی” انتخاب کردم تا یادآور “ای وای”
باشد و بلکه تلنگری بشود برای آن هایی که تصور می کنند، همواره باید عده ای درخیابان ها فریاد بزنند و
ناسزا بگویند، تا آن ها از خواب بیدار شوند و بیایند دم پنجره و بپرسند: “باز چه خبر شده”!
اما این که هوش چی هست که یک واژه “مصنوعی” هم به تهش اضافه شده، خودش ماجرایی طوالنی دارد
2 که فقط به بخشی که مربوط به مهندسی کردن یک تصمیم
است اشاره می کنم. بطور خالصه، انسان ها از
“، “عقل 3 سه مکانیزم تصمیم گیری برخوردار هستند، “وجدان
” و “هوش 4
5
“. این سه مکانیزم تفاوت های
مشخصی دارند. بطور مشخص، وجدان مجموعه ای از قوانین و اصول است که از سنت ها و تربیت و فرهنگ
اصل و نسب خانوادگی و ملی و مذهبی، سرچشمه می گیرد و تصمیماتی را به سرعت شکل می دهد. براساس
قوانین وجدان است که یک ایرانی هرجای دنیا که باشد خودش را “ایرانی” می داند و به احتمال زیاد “عید
نوروز” را ارج می نهد یا یک فرد مذهبی به پدر و مادر خود وفادار باقی می ماند. و یا اگر دانشجویی در امتحان
تقلب کند، دانشجویان دیگر تمایلی به لو دادن او ندارند. این ها نمونه هایی از عملکرد وجدان هستند. البته
اگر گناهکاری خطایی کرده، بعدها به خطایش اعتراف کند تا دیگران بخاطر او گرفتار نشوند را هم می توانید
به حساب عملکرد وجدانی می بگذارید که به یکباره بیدار شده. این یعنی قوانینی که در وجدان انسان ها ثبت
1 Artificial Intelligence (AI)
2 Decision Engineering
3 Conscience
Wisdom 4
5
Intelligence
شده اند، همیشه فعال و موثر نیستند. بعبارت ساده تر، وجدان می تواند هم به خواب برود و یا از خواب بیدار
شود.
در کنار “وجدان، مکانیزم “عقل” کارش مقایسه چیزها و فرایند ها به منظور کشف وتمیز دادن ویژگی های
آن هاست و البته از نیروهای محرک ترس و حرص و جاه طلبی هم کمک می گیرد تا بتواند پس از مقایسه
تصمیمی را اتخاذ کند. این مکانیزم کار اصلی اش طرح پرسش های مناسب برای کشف ویژگی ها و تسهسل
مقایسه هاست. مثال عقل یک فرایند کوتاه تر را به یک فرایند بلند مدت تر، ترجیح می دهد و یا یک توضیح
مختصر و بدون حواشی را بهتر از توضیحات پرحاشیه می داند. مکانیزم “عقل” حتی در مواردی که دانش
خاصی نداشته باشیم هم کمک کننده است. مثال درانتخاب یک خودرو از بین چند خودرو، حتی اگر هیچ
دانش مکانیکی نداشته باشیم، می توانیم سال ساخت و سوابق تصادفات و قیمت آن ها را مقایسه و بعد
تصمیم بگیریم.
و اما در کنار دو مکانیزم تصمیم گیری قبل، مکانیزم سومی قرار می گیرد که “هوش” نامیده می شود. این
6 مکانیزم از شگفتی های رفتار انسان است، زیرا براساس اطالعات یا “داده ها
” عمل کرده و می تواند تولیدات
متفاوت و حتی متناقضی را ارائه دهد. این محصوالت می توانند از خدمات رفاهی، پزشکی تا ساخت بمب های
شیمیایی و ویروسی تنوع داشته باشند. رفتارهای هوش را حتی در ادبیات هم می شود دنبال کرد. واژه هایی
مانند “رندی” و “ریاکاری” و “نفاق” و “دروغ” از محصوالت رفتار هوشمندانه انسان هاست. با استفاده از
همین ویژگیست که یکی می تواند مدیر عامل بانک ملی ایران بشود و بعد بدون اینکه معلوم شود چه کاری
کرده و یا کی برکنار شده یا استعفا داده به یکباره از کانادا سر در می آورد و تازه کسانی را هم دارد که
هوشمندانه می فرمایند “مصلحت نیست که کشش بدین”. این رفتار های هوشمندانه در ناپدید کردن ثروت
عده ای از مردم و تولید فقر و بیچارگی و پولدار کردن عده ای دیگر تحت عنوان با کالس “تورم”، مختص
7 و یکی هم در سوئیس8 فقط بانک های ایرانی هم نیست. در همین سال جاری میالدی یک بانک در کالیفرنیا
همین شعبده بازی هوشمندانه را به نمایش گذاشتند. تنها تفاوتی که دشت همین بود که مدیرانشان به کانادا
فرار نکردند.
در درک این که مکانیزم هوش چگونه از دیتاهای موجود استفاده می کند و چگونه این تصمیمات را با وجدان
و عقل فرد هماهنگ می کند یا نمی کند، هنوز در ابتدای راه هستیم. در این رابطه، حتی مشخص نیست چرا
برای برخی از انسان ها، برخی از داده ها بیشتر از برخی دیگر اهمیت پیدا می کنند. مثال همه در مورد اهمیت
مقام مادر در سراسر جهان صحبت می کنند؛ تا این مرتبه که بهشت زیر پای آن هاست و غیره ولی همزمان
می بینید که هرساله در تعطیالت نوروزی و در شروع سال جدید تعداد زیادی از هموطنان در تصادفات جاده
ای به قتل می رسند و مادران زیادی می میرند و یا عزادار عزیزان از دست رفته خود می شوند، کسی دیگر
دم از مقام مادر نمی زند. عجیب تر این که مردم با نزدیک شدن نوروز و خسارات تصادفاتی که به همراه خود
6 DATA
7
Silicon Valley Bank (SVB)
8
Suisse Credit
خواهد آورد، هنوز به یکدیگر تبریک می گویند، حتی پیشاپیش! از من بپرسید، قاطعانه عرض می کنم مادر
تک به تک این مدیران تصمیم گیر در خودروسازی و مجلس و و وزارت راه و نیروهایی پلیس راهور که
خودروی های بی کیفیت را شماره گذاری می کنند و چنین فرزندان بی لیاقت و بی وجدانی را تحویل جامعه
داده اند، چیزهای زیادی زیر پاهایشان دارند ولی بعید می دانم شباهتی به بهشت داشته باشد.
به هرجهت، تصمیمات انسانی توسط ترکیب پیچیده ای از عملکرد این سه مکانیزم شکل می گیرد و هنوز
به دنبال همین هستیم که بفهمیم این مکانیزم ها چگونه تصمیمات غلط و اشتباهات انسانی را شکل می
دهند. خطاهایی که ظاهر بسیار معصومانه ای دارند و علیرغم زجر و دردی که می آفرینند، تکراری هم می
شوند. باید روزی بیاید که بتوانیم جلوی حداقل تعدادی از این تصمیمات ویرانگر و زورگویی های خانمان
برانداز را بگیریم. البته وقایع روزانه زندگی معموال ترکیبی هستند و همین کار را مشکل می کند. مثال فرض
کنید که در یک جمع دانشجویی کسی با تقلب نمره باالتری کسب کرده و باعث شده که استاد بی نوا که
تصور می کند خودش خوب درس داده و نخبگان مملکت هم که اهل تقلب نیستند، نمرات را روی منحنی
نمی برد. نهایتا اینطوری می شود یک نوزده داریم و تعداد زیادی یازده و دوازده. حاال اگر شما فردی باشید
که می دانید فردی که نوزده گرفته، تقلب کرده است، چه تصمیمی خواهید گرفت:
1 -آیا دانشجوی خاطی را لو خواهید داد تا دیگران صدمه کمتری ببینند و استاد هم بفهمد که خیلی
خوب درس نداده است ؟
2 -آیا فرد خاطی را قانع و یا تهدید خواهید کرد تا حدی که برود خودش را لو بدهد ؟
3 -آیا به استاد بی نوا خواهید گفت که خوب تدریس نکرده و اگر یک نفر نوزده شده، باید بفهمد که
تقلب شده ولی حاضر نیستید فرد متقلب را لو دهید زیرا همبستگی بین دانشجویان بهم می خورد؟
4 -آیا به استاد خواهید گفت که تقلب شده ولی فرد متقلب را لو نمی دهید زیرا مادرش مریض است و
ممکن است از شنیدن خبر تقلب فرزند نابغه اش سکته کند ؟
5 -آیا باید به استاد خواهید گفت که تقلب شده ولی فرد متقلب را لو نمی دهید چون آدم خطرناکی
است؟
6 -آیا به استاد خواهید گفت که تقلب شده ولی فرد متقلب را لو نمی دهید چون پدرش آدم مشهوری
در ده شماست و حدس می زنید که روزی کدخدای ده خواهد شد ؟
همانطور که می بینیم، سناریو های زیادی قابل تصور هستند که براساس اطالعاتی که در دسترس داریم، می
توانیم تصمیمات متفاوتی را اتخاذ کنیم و قسمت خطرناک ماجرا هم همین است که برخی از این اطالعات
ناشی از حدسیات هستند ونه حقایق میدان. بر همین اساس است که رفتار “هوش” براساس اطالعات دریافتی
و درست و غلط بودن آن ها می تواند تغییر کند و همواره نیاز است تا وجدان و عقل نیر به کمک هوش بیایند
تا بتوان تصمیم مطلوب تری را اتخاذ کرد.
در کنار مسئله محدودی چون تقلب یک دانشجو، مسائل دیگری هستند که می توانند زندگی تعداد زیادی را
تحت تاثیر قرار دهند. مثل همین ماجرای قوانین مجلس در مورد پوشش بانوان. ما هنوز نمی دانیم، چرا انسانی
برای نمایش اعتراض خود تصمیم می گیرد که در خیابان برقصد؛ یا دیگری تصمیم می گیرد که فریاد بزند و
آتش درست کند و دیگری خودش را به آتش می کشد و یکی هم از سطل ماست استفاده می کند ولی وزارت
کشور در برابر این همه تنوع در تفکر مردم فقط یک بیانیه صادر می کند!
در دورانی نه چندان دور، پاسخ کلی این بود که چنین تصمیماتی به “جهان بینی” فرد بستگی دارد و بعد
هم دعا می کردند که فرد صالحی به قدرت برسد و تصمیم گیر بشود. دعاهایی که اکثریت آن ها اجابت نمی
شد. امروزه هم هنوز همین مشکل وجود دارد و سوال این است که چگونه ممکن است اعمال تغییرات و ایجاد
اصالحات بدون تهدید و ترساندن و تمسخرو کشت و کشتار رخ دهند. در یک پاسخ کوتاه، این شیوه فقط با
هماهنگی بین وجدان و عقل و هوش ممکن می شود! یعنی ایرادی ندارد که عده ای از رندان باشند که چهل
سال است وعده آینده درخشانی را بدهند و در همه همان چهل سال هم تکرار کنند که “اقتصاد یک شبه
درست نمی شود”. ولی در کنار این گروه رندان، باید افراد با وجدانی هم باشند که بپرسند که مهم نیست
اقتصاد دان نیستید، توضیح دهید که کی اقتصاد را یاد خواهید گرفت، زیرا باالخره روزی خواهد رسید که
بگویید “اقتصاد چند شبه درست می شود؟”.
برای همین است که شخصا تصور نمی کنم انتخاب واژه “مصنوعی” در کنار واژه “هوش” همینطوری رخ
داده باشد. راستش، “هوش مصنوعی” نباید یادآور گل های مصنوعی باشد که از بین تمام ویژگی های گل،
قیافه و رنگشان به گل های طبیعی شباهت دارد ولی طراوت وبوی گل های طبیعی را ندارند. “هوش مصنوعی”
واقعا مصنوعی نیست. یک جایگزین هوش برای انسان های کم حافظه و تنبل وبی مطالعه است که در جامعه
جایگاهی دارند و قدرت تصمیم گیری پیدا کرده اند ولی مدام تصمیمات غلطی می گیرند. برای مثال در
سیستم های بهداشت و درمان، پزشکانی هستند که در تشخیص بیماری ها و تجویز دارو ها مهارت کافی را
ندارند و تحت شرایط استرس زا هم ممکن است تصمیمات سوال برانگیز و خطرناکی اتخاذ کنند. بنابراین یک
برنامه هوشمند می تواند جایگزین و یا مکمل اطالعات آن ها باشد. برنامه ای که اطالعات همه بیمارها، بیماری
ها و داروهای مناسب هریک را در اختیار داشته باشد و چون کوهی از تجربه به کمک پزشک بیاید. به این
ترتیب می توانیم انتظارداشته باشیم همه بیماران بطور یکسان در سرتاسر جهان و بدون خطاهای پزشکی
براساس اطالعات موجود، مداوا شوند. یعنی دیگر نباید سخن از پزشک خوب و بد باشد و هزینه های بیمه و
درمان هم باید کاهش پیدا کند. چنین اتفاق مبارکی می تواند در مورد مسائل حقوقی و دادگاه ها هم رخ دهد
و مجددا سخن از وکیل باتجربه و بی تجربه به میان نیآید. این که همه مردم بتوانند به یک میزان از حقوق
اجتماعی برخوردار باشند، قطغا از آرزو های بشری است و مصداقی از عدالت اجتماعی.
درکنار همه این مزایای “هوش مصنوعی” ولی در بین ما انسان ها سیاستمدارانی بوده و هستند که جنگ
های ویرانگری را در جای جای جهان به دالیل مختلفی به راه انداخته اند. و درکنار نفرتی که آفریدند، عده
ای را بی خانمان و کسانی را هم به ثروت های کالن رسانیدند. حاال اگر اطالعات کامل چنین جنگ هایی، اعم
از تعداد کشته ها و مجروحین و معلولین و بی خانمان شدگان و مهاجرین و ثروت هایی که در اثر آن جنگ
ها جابجا شده را در اختیار یک برنامه هوش مصنوعی قرار دهیم، چه انتظاری باید داشته باشیم؟ آیا ممکن
است که جنگ های بیشتری به راه بیفتد و یا سیاستمداران به جای جنگ به فکر مذاکرات و تبادل های فکری
بیشتر بیفتند؟
اصال، حتی شاید بتوانیم بجای این همه نماینده قانونگزار که قوانینشان بجای ایجاد آرامش و احترام و دوستی،
نفرت و وحشت تولید می کند از “هوش مصنوعی” برای قانونگزاری هم استفاده کنیم. یعنی اگر تمام مکاتب
فکری و فلسفی و قوانین خداپسندانه مذهبی را در اختیار یک برنامه هوش مصنوعی قرار دهیم، چه انتظاری
باید داشته باشیم؟ آیا قوانین بهتری متولد خواهند شد که همه طیف های یک جامعه را در بربگیرند و یا بازهم
شاهد خواهیم بود که عده ای پیشنهاد “آتش به اختیار” می دهند تا مرد جوانی باور کند که با استفاده از
سطل ماست هم می توان به ترویج حجاب برای بانوان جوان بپردازد؟
فکرش را بکنید اگر قرار بود بجای آرای مردم کوچه و بازار که اغلب گرفتار مشکالت روزانه خود
هستند از یک برنامه هوش مصنوعی برای انتخاب رئیس جمهور و نمایندگان مجلس استفاده می
کردیم، چقدر همه چیز راحت تر می شد! یعنی شاید روزی بیاید که تمام زار و زندگی و
تحصیالت و مطالعات تمام کاندیدا های ریاست جمهوری و کاندید های نمایندگی مجلس را
بدهیم به یک برنامه هوش مصنوعی و بعد از آن می خواستیم بهترین ها را برای اداره مجلس
وقوه مجریه انتخاب کند!
خب، خیلی دلتان را خوش نکنید، قبل از این که چنین واقعه مبارکی رخ دهد، همین نمایندگان
فعلی قانونی را برای منع استفاده از هوش مصنوعی در انتخابات تصویب خواهند کرد. برای همین
از امروز بهش بگید “هوش جایگزین” تا نگویند، چون مصنوعی بود استفاده از آن را ممنوع
کردیم.
هزارپای لنگ